Tác giả: Lev Tolstoy
Dịch giả : Vũ Đình Phòng, Phùng Uông
Nhà xuất bản: NXB Văn Học
Ngày phát hành: 2012
Nguồn: Maxreading

Lời mở đầu

Mathieu XVIII, 21. - Pi-e bèn đến gần Chúa và hỏi: "Thưa Chúa, khi em tôi có lỗi với tôi tôi tha thứ cho họ mấy lần? Có đến bảy lần ?"
22. - Jesus đáp: "Ta là đến bảy lần, mà bảy mươi lần"

Mathieu XII, 3. - "Cớ sao ngươi nhìn thấy sợi rơm trong mắt em ngươi mà chẳng thấy cây gỗ lớn trong chính mắt ngươi?"

Jeans XIII, 7 - "Trong các ngươi ai có tội lỗi hãy ném đá trước nhất vào người đàn bà đó".

Luca, VI, 40. - Học trò hơn được thầy; nhưng học trò nào tu hành trọn đạo tất được như thầy.
​

Chương 1


Dù cho mấy chục vạn con người chen chúc nhau trong vùng chật hẹp, có tàn huỷ đến mấy mảnh đất họ giầy xéo dưới chân; dù cho họ có lấy đá lát kín để mầm non nào hòng trồi lên được; dù cho họ vặt kỳ hết từng ngọn cỏ mới nhú; dù cho họ phạt trụi cây cối đuổi hết chim muông, mặc, mùa xuân vẫn cứ là mùa xuân, ngay cả trong thành phố. Trời nắng ấm, cỏ sống lại mọc xanh rờn ở khắp những nơi bị giẫy, chẳng riêng gì ở các thảm ven đại lộ, mà cả trong kẽ những tấm đá lát mặt đường. Những cây phong, cây dương, cây đào vươn ra những chùm lá thơm tho, bóng nhẫy, những cây bồ đề, búp nõn cương lên chỉ những muốn trổ mầm.
Quạ, sẻ, bồ câu gặp tiết xuân về, lại ríu rít làm tổ; đàn ruồi, được hơi nắng ấm, vo ve bay nhộn các đầu tường. Tất cả đều hớn hở, tươi vui, từ cây cỏ, chim chóc, sâu bọ đến trẻ con. Duy chỉ có người ta - những người lớn, những người trưởng thành mà vẫn cứ dối mình, lừa người, làm tội thân mình và hành hạ người khác. Cái buổi sáng mùa xuân kia, cái đẹp thần tiên Trời ban cho muôn loài kia, cái đẹp nhủ ta quay về với thuận hoà, tương thân tương ái kia, họ coi là thiêng liêng và trọng đại. Cái họ coi là thiêng liêng và trọng đại lại là những trò họ bày ra để đè đầu cưỡi cổ lẫn nhau.
Tại phòng giấy nhà lao tỉnh lỵ kia cũng vậy, cái được coi là thiêng liêng và trọng đại phải là niềm vui tươi trìu mến Chúa xuân ban cho muôn vật và con người, mà lại là việc họ mới nhận được chập tối hôm qua tờ trát có ghi số, có tiêu đề, có đóng dấu son, tờ trát đòi vào hồi chín giờ sáng hôm nay, 28 tháng Tư, phải áp giải lên toà ba bị can hậu cứu - nam, hai nữ; trong hai người phụ nữ, bị coi là phạm tội nặng, cần phải áp giải riêng. Và đây, theo đúng lệnh đó, hồi tám giờ sáng ngày 28 tháng Tư, viên quản ngục bước vào dãy hành lang tối tăm, hôi hám của khu giam phụ nữ. Theo sau lão là người đàn bà mặt mày tiều tuỵ, tóc quăn bạc, mặc áo chẽn, ống tay có đính lon, lưng thắt đai viền xanh. Đó là mụ cai ngục.
- Ngài đòi Maxlova ạ? - Mụ vừa hỏi vừa cùng viên quản ngục thường trực bước lại trước cửa xà lim.
Viên quản vặn khoá lạch cạch, mở cửa: tức từ bên trong xông ra luồng khí.còn hôi thối hơn ở ngoài hành lang. Y quát:
- Maxlova! hầu toà? - Rồi y khép cửa lại, đứng chờ.
Ngay cả trong sân nhà lao cũng còn có khí tươi mát, lành lạnh từ đồng nội theo gió bay về thành phố. Còn trong hành lang nầy ngột ngạt, bệnh hoạn, nồng nặc mùi cứt đái, mùi thối rữa lẫn mùi hắc ín, khiến bất cứ ai mới đặt chân vào cũng phải thấy bải hoải, ủ ê. Ngay cả mụ cai ngục tuy quen với cái thứ uế khí ấy từ lâu mà cũng thấy khó chịu. Vừa từ ngoài sân bước vào mụ thấy mệt mỏi và buồn ngủ.
Bên trong xà lim nghe náo động hẳn lên: tiếng đàn bà , tiếng chân bước sàn nhà.
- Nhanh lên! Maxlova! Bảo phải mau lên mà! - Viên quản ngục chõ vào cửa xà lim quát.
Hai phút sau, thiếu phụ, vóc người nhắn, ngực nở lồ lộ, nhanh nhẹn bước ra khỏi cửa, quay ngoắt mình lại, đứng sát bên viên quản ngục. Nàng mặc chiếc áo khoác mầu xám, choàng ra ngoài bộ váy trắng, chân bí tất vải và giầy nhà tù, đầu bịt chiếc khăn vuông trắng, dưới nếp khăn cố ý buông mấy vòng tóc đen để tỏ ra duyên dáng. Nước da mặt nàng trắng bệch - màu trắng bình thường, màu da mặt những người bị nhốt lâu ngày, giống như màu mầm khoai tây để dưới hầm nhà. Hai bàn tay nàng nhắn, hơi rộng bản, và cả cái cổ đẫy đà bên vành cổ áo tù to rộng, cũng cùng màu trắng như thế. khuôn mặt, nhất là cái màu trắng bệch của nó, nổi bật lên đôi mắt đen láy, long lanh, mi dưới hơi mòng mọng, nhưng rất linh hoạt, bên mắt hơi hiếng. Khi đứng, thân nàng rất thẳng, bộ ngực nở, ưỡn nhô hẳn ra phía trước. Ra tới hành lang, nàng khẽ ngẩng đầu nhìn thẳng vào mặt viên quản ngục và đứng lại, tỏ ý sẵn sàng tuân theo bất kỳ mệnh lệnh gì của y. Viên quản định đóng cửa lại từ bên trong thấy nhô ra bộ mặt xanh nhợt, quằm quặm, nhăn nheo của bà cụ để đầu trần, tóc bạc. Bà cụ định với Maxlova điều gì đó, nhưng viên quản đẩy ập cánh cửa, bà cụ thụt ngay đầu vào. Có tiếng đàn bà cười rộ lên ở bên trong. Maxlova cũng cười, quay mặt về phía lỗ thông hơi có căng lưới sắt, đục cánh cửa.
Bên trong, bà cụ áp mặt vào lỗ cửa, cất giọng khàn khàn ra:
- Cốt nhất là chớ có gì thừa! Trước sao, sau vậy, cứ vững mực, thế thôi?
- Chà! mực hay cũng chỉ đến thế nầy là cùng. - Maxlova lắc đầu .
- Tất nhiên, mực chứ phải hai mực! - Viên quản ngục với vẻ tự tin của người cấp về tài ăn dí dỏm của mình. - Thôi theo tao.
Con mắt bà cụ biến khỏi lỗ cửa: Maxlova bước ra giữa hành lang, rồi thoăn thoắt theo viên quản ngục.
Hai người xuống bậc thang đá, qua khu xà lim nhất đàn ông ở đây còn hôi thối, ầm ĩ hơn bên khu đàn bà nhiều, - đến đâu cũng thấy có những cặp mắt dòm theo qua lỗ thông hơi cánh cửa; cuối cùng, họ đến phòng giấy ở đây có hai người lính áp giải mang súng đứng chờ. Viên lục ngồi đó đưa cho người lính tờ giấy sực mùi khói thuốc lá, rồi chỉ vào nữ phạm nhân, :
- Nhận lấy!
Người lính, - nông dân vùng Nizni Novgorod, mặt đỏ, rỗ như tổ ong, - lùa mảnh giấy vào ve ống tay áo ngoài, mỉm cười, nháy mắt về phía nữ phạm nhân, ra hiệu với bạn, chàng người Chuvasơ (1) có đôi gò má cao. Hai người lính áp giải phạm nhân xuống thang gác, ra cổng chính, theo cửa nách ra khỏi hàng rào, rồi cứ giữa đường lát đá mà qua thành phố.
Những người đánh xe, những chủ hiệu tạp hoá, các chị nấu bếp, các thợ thuyền, viên chức, ai nấy đều dừng lại, tò mò nhìn Maxlova, hẳn có người lắc đầu nghĩ bụng.
"Đấy, hư thân mất nết, ăn ở như mình thế đấy!". Trẻ con sợ xanh mắt nhìn "con mụ tướng cướp", nhưng chúng cũng yên tâm vì thấy có lính kèm, "mụ ta làm gì được. người nhà quê bán xong than ngồi uống nước trong quán, bước ra, lại gần Maxlova làm dấu và đưa cho nàng "kopech". Maxlova đỏ mặt, cúi đầu và lúng búng gì .
Cảm thấy mọi cặp mắt đều đổ dồn về mình, nàng ngoảnh đầu lại, chỉ lén đưa mắt liếc nhanh mọi người: thấy ai cũng chú ý đến mình, lòng nàng vui vui. Có điều nữa khiến nàng vui là cái khí ngày xuân bên ngoài nó trong sạch hơn bên trong nhà tù. Nhưng lâu ngày bộ, giờ đây phải đường đá với đôi giầy nhà tù thô kệch nên mỗi bước nàng lại thấy đau, và cứ nhìn xuống hai bàn chân, cố bước sao cho . Qua cửa hàng bán bột, trước mặt có đàn bồ câu đủng đỉnh lại, bị ai quấy nhiễu, nàng suýt đá phải con màu xám biếc; con chim bay vụt lên, đập cánh phành phạch sát ngay bên tai và hắt luồng gió mạnh vào người nàng. Nữ phạm nhân mỉm cười nhưng rồi chạnh nhớ đến thân phận mình, nàng buông tiếng thở dài não ruột.

Chú thích:
(1) Tên dân tộc châu Á, thuộc nước tự trị Chuvasơ (Nga)

Chương 2


Lai lịch nữ phạm nhân Maxlova là câu chuyện rất bình thường.
Nàng là con hoang của người đàn bà ở, sống với mẹ làm nghề chăn bò tại ấp nọ; chủ ấp là hai chị em , con gia đình quý tộc. Chị ở lấy chồng ấy mà năm nào cũng đẻ? Và theo lệ thường ở thôn quê người ta làm lễ rửa tội cho đứa bé mới sinh, nhưng rồi đứa con mong mà có ấy, cái của nợ cản trở công việc làm ăn ấy, được mẹ nó nuôi nấng nên chỉ ít lâu là chết đói.
đến năm đứa bé chết như vậy rồi. Đứa nào cũng được làm lễ rửa tội nhưng chẳng đứa nào được chăm nuôi nên đều chết cả. Đứa thứ sáu, kết quả của dan díu với chàng di-gan (1) qua đường, là đứa con ; đáng lẽ nó cũng chịu chung số phận như các chị nó trước nhưng may lại gặp lúc trong hai bà chủ trại tạt qua chuồng bò để mắng người làm về tội để kem có mùi hôi: lúc đó, người sản phụ nằm với đứa bé kháu khỉnh trong chuồng bò. Quở trách về chuyện kem xong, bà chủ mắng luôn cả việc để cho người đẻ trong chuồng bò. Bà định quay ra chợt trông thấy đứa bé, bà động lòng trắc và nhận đỡ đầu cho nó. Bà làm lễ rửa tội cho con bé và rồi, vì thương đứa con đỡ đầu, bà cho mẹ nó sữa và tiền. Thế là con bé sống được. Vì vậy, hai bà gọi nó là "con Vớt".
Năm con bé lên ba mẹ nó ốm chết. Bà nó phải chăn bò làm sao trông nom cháu được, hai bà chủ mang nó về nuôi. Con bé có cặp mắt đen láy, người nhanh nhẩu, xinh xắn lạ thường. Hai bà có nó cũng vui. Bà em, bà Sophia Ivanovna, tính tình nhân hậu, đỡ đầu con bé.
Còn bà chị là Maria Ivanovna, tính nết nghiêm khắc. Bà em may mặc cho con bé, dạy nó đọc sách và định nuôi nó làm con nuôi. Trái lại, bà chị bảo phải dạy nó sau nầy thành đứa hầu phòng thạo việc cho nên đối với bé bà ta hay tỏ ra khắc khe, thường mắng chửi và khi bực mình còn đánh đập nữa. Dưới hai ảnh hưởng trái ngược như vậy bé lớn lên, nửa hầu phòng, nửa con nuôi. Người ta gọi bằng cái tên lơ lửng phải Katca, cũng phải Katienka mà là Katiusa(2). Thường ngày, Katiusa khâu vá, quét dọn trong nhà, lau chùi ảnh Thánh, rang, xay, pha cà phê, giặt giũ vặt vãnh; thỉnh thoảng, được ngồi hầu hai bà và đọc sách cho hai bà nghe.
có nhiều người dạm hỏi, nhưng Katiusa đều từ chối. Quen sống với chủ cuộc đời êm ấm nhàn hạ, nàng cảm thấy chung sống với những người lao động đến hỏi mình, cuộc đời nàng hẳn vất vả nhọc nhằn.
Năm nàng mười sáu tuổi, hai bà chủ có người cháu trai, công tước giàu có và lúc đó còn là sinh viên đến chơi. Katiusa cảm thấy cậu ta nhưng dám ngỏ lời mà cũng chẳng dám tự thú ngay cả với lòng mình. Hai năm sau, đường ra mặt trận, người thanh niên ấy lại ghé thăm hai và ở nán lại đấy bốn ngày; đêm trước hôm ra , chàng quyến rũ được Katiusa, và hôm sau, lúc sắp lên đường, dúi lại cho nàng tờ giấy bạc trăm rúp. Năm tháng sau, nàng biết chắc mình có mang.
Từ đó, nàng chán ghét tất cả và chỉ nghĩ điều làm sao thoát khỏi ô nhục đón chờ mình: Nàng thiết gì công việc hầu hạ hai bà, có làm cũng chỉ làm miễn cưỡng, qua loa; chẳng những thế, hôm - chính nàng cũng hiểu vì sao - nàng còn cáu giận, hỗn với hai bà - về điều nầy, sau đó nàng cũng thấy hối hận - và xin thôi việc.
Hai bà giận quá nên cũng giữ. Katiusa đến làm hầu phòng cho viên cẩm, nhưng cũng chỉ được ba tháng; vì người chủ mới nầy, ông già năm mươi tuổi cứ xoắn xít lấy nàng. hôm, lão quá sấn sổ, khiến Katiusa nổi xung, mắng lão là thằng điên, là "con quỉ già" và xô vào ngực lão mạnh quá khiến lão ngã cái nên thân. Nàng lập tức bị đuổi việc vì tội vô lễ. Lúc nầy còn kiếm việc làm gì nữa, nàng sắp đến ngày sinh nở.
Katiusa đến trọ ở nhà bà goá biết đỡ đẻ và làm nghề bán rượu ở trong làng. Việc sinh nở cũng nhàng; nhưng bà chủ nhà vừa mới đỡ cho người bệnh ở trong làng về, nên truyền cho nàng chứng sốt sản hậu. Người ta bèn đem gửi đứa bé mới lọt lòng vào nhà dục , và theo lời bà lão mang nó gửi thuật lại, vừa đến nơi thằng bé tắt thở.
Tất cả vốn liếng của Katiusa khi đến trọ ở nhà bà đỡ có trăm hai mươi bảy rúp, hai mươi bảy rúp, tiền công ở và trăm rúp, tiền kẻ quyến rũ cho. Rời khỏi nhà bà đỡ, nàng chỉ còn vẻn vẹn sáu rúp. Nàng biết tằn tiện, vừa tiêu cho mình vừa hễ có ai xin cũng cho. Bà đỡ lấy bốn mươi rúptiền trọ: cả tiền ăn và tiền trà; nàng trả hai mươi nhăm rúptiền gửi con . Bà goá lại mượn cớ tậu bò, vay tạm bốn mươi rúp, còn hai mươi rúp tiêu tan vào việc mua sắm quần áo, mua quà bánh, thành ra khi khỏi bệnh nàng hết tiền. Nàng phải tìm việc, xin vào làm cho viên kiểm lâm.
tuy có vợ, nhưng cũng như lão cẩm, ngay hôm đầu xoắn lấy Katiusa. Nàng rất ghê tởm và cố sức lẩn tránh. Nhưng lại xảo quyệt, nhiều mánh khóe, nhất là dựa vào thế là chủ nhà, sai đâu nàng phải đấy, rình được cơ hội cưỡng dâm nàng.
Mụ vợ biết và hôm, tóm được chồng mình với Katiusa trong buồng, mụ xông vào đánh nàng. Katiusa cũng chịu lép, thế là xảy ra ẩu đả; kết quả nàng bị họ tống ra khỏi nhà và quịt cả tiền công.
Katiusa bèn ra tỉnh, đến ở nhờ nhà bà dì. Chồng bà nầy có nghề đóng sách, trước làm ăn cũng khấm khá, nhưng nay mất sạch khách hàng, đâm ra bê tha, chè rượu, hễ vớ được đồng nào uống hết đồng ấy.
Bà dì mở hiệu giặt để sinh sống, nuôi con và dìu lấy đức ông chồng thảm hại. Bà bảo Maxlova làm thợ giặt cho bà. Nhưng thấy cảnh làm ăn vất vả của những người thợ giặt ở đấy Maxlova khất lại và vẫn cứ tìm đến các sở tìm việc để kiếm chân ở. Cuối cùng nàng tìm được việc, làm cho bà lớn có hai cậu con trai học trung học. Nàng mới làm được tuần cậu lớn, học lớp sáu, mép lún phún hàng ria, bỏ cả học hành, cứ xoắn lấy nàng mà tán tỉnh, để cho nàng yên.
Bà mẹ đổ tội cho Maxlova và đuổi nàng. Chưa kiếm được việc khác, hôm, đến sở tìm việc, Maxlova gặp "bà", đôi cánh tay để trần, núc ních, đeo đầy vàng nhẫn.
Biết được tình cảnh Maxlova cần tìm chỗ làm, bà ta đưa cho nàng biết địa chỉ của mình và mời nàng lại chơi. Maxlova đến. Bà ta niềm nở lấy bánh ngon, rượu ngọt ra thết nàng, đồng thời sai chị hầu phòng mang lá thiếp đâu . Đến tối, có người cao lớn, râu bạc, tóc hoa râm để dài, bước vào phòng. Ông già ngồi ngay xuống cạnh Katiusa rồi cặp mắt long lanh, miệng cười tủm tỉm, lão ngắm nghía nàng, và bông lơn. Được lát, bà chủ gọi ông già sang buồng bên cạnh và nàng nghe lời mụ : "Còn nguyên xi đấy! quê đấy!". Sau đó, mụ gọi Maxlova sang và bảo đấy là ngài văn sĩ rất lắm tiền, hễ nàng cho ngài được vừa lòng bao nhiêu ngài cũng tiếc. Nàng làm cho ông già văn sĩ vừa lòng, ông ta cho nàng hai mươi nhăm rúpvà hứa còn lại với nàng luôn. Số tiền hai mươi nhăm rúpbay rất nhanh trả tiền trọ nợ bà dì và sắm bộ quần áo mới, chiếc mũ và ít băng nơ trang điểm. Vài hôm sau, ông già văn sĩ lại cho gọi nàng đến; lần nầy ông ta cho nàng hai mươi nhăm rúpvà bảo dọn đến ở căn nhà ông ta thuê riêng cho nàng.
Ở đây Maxlova lại thầy ký hiệu buôn vui tính, nhà ở chung sân. Nàng thú chuyện đó với ông già văn sĩ và dọn sang gian phòng hơn. Thầy ký hứa lấy nàng làm vợ, bỗng tếch Nizni gì với nàng: quá , bỏ rơi nàng. Thế là Maxlova lại bơ vơ thân. Nàng định ở lại mình gian phòng ở; nhưng nhà chức trách cho phép. Muốn sống như vậy, nàng phải chịu khám lục sì và lãnh "thẻ vàng"(1). Nàng đành trở về nhà bà dì. Thấy nàng ăn mặc hợp thời trang lại có cả mũ và áo khoác ngoài, bà dì tiếp đãi rất trọng vọng, dám đả động đến chuyện bảo nàng làm nghề thợ giặt nữa. Bà cho rằng cháu leo tới bậc thượng lưu trong xã hội. Còn riêng đối với nàng, chuyện có làm thợ giặt hay , nàng dứt khoát. Giờ đây, nhìn vào cuộc sống đầy đoạ của những người thợ giặt ở nhà dưới, nhìn da mặt xanh xao, cánh tay gầy guộc của họ có người bị lao phổi, - nàng thấy ái ngại. Họ quanh năm làm quần quật, giặt giặt là là trong cái hơi nóng ba mươi độ, sặc mùi xà phòng, bên khung cửa sổ bỏ ngỏ, mùa hè cũng như mùa đông. Chỉ mới nghĩ đến là mình có thể phải làm công việc lao khổ nầy, nàng cũng rùng mình ghê sợ. Chính giữa lúc ấy, lúc đời nàng lâm vào bước nguy khốn, tìm đâu được "quý nhân phù trợ", nàng gặp mụ "mối", chuyên nghề lùng cho các nhà chơi.
Maxlova nghiện thuốc lá lâu, hơn nữa, về cuối thời kỳ dan díu với gã ký hiệu buôn và sau khi bị bỏ rơi nàng lại hay uống rượu, lâu dần thành thói quen.
Nàng thích uống rượu phải chỉ vì thấy ngon mà trước hết là vì rượu giúp nàng quên được mọi nỗi đắng cay cơ cực nàng nếm trải; chỉ có rượu mới khiến nàng thấy mình phóng khoáng và tin tưởng ở phẩm giá con người mình. rượu, nàng chỉ thấy chán chường và tủi hổ. Mụ "mối" làm bữa khoản đãi bà dì và cố chuốc rượu cho nàng say rồi mới ngỏ lời khuyên nàng vào hành nghề ở kỹ viện sang trọng nhất thành phố. Mụ giảng giải cho nàng thấy mọi cái lợi, cái hay của cuộc đời đó Maxlova phải chọn trong hai con đường: hoặc cam chịu thân phận tôi đòi hèn hạ, khó thoát khỏi những trò săn đuổi của bọn đàn ông và đôi khi vẫn làm chuyện dâm ô vụng trộm; hoặc sống cuộc đời bảo đảm, yên ổn, hợp pháp, dật công khai, thường xuyên, vừa kiếm được lắm tiền, vừa được pháp luật cho phép. Nàng chọn con đường thứ hai. Nàng còn nghĩ rằng làm như vậy là nàng trả thù được cả kẻ quyến rũ nàng lẫn gã ký hiệu buôn, cùng tất cả những kẻ làm nàng đau khổ. Hơn nữa, có nhân tố đẩy nàng đến quyết định dứt khoát là, như lời mụ "mối" , nàng có thể tha hồ may mặc bất kỳ thứ áo gì: nhung, phay, là, lụa, cả áo nhảy, tay trần, hở ngực, hở vai. Và khi Maxlova hình dung thấy mình mặc chiếc áo lụa mầu hoàng yến rực rỡ, điểm giải nhung đen, phô ngực, khoe vai, nàng thể nào kiên gan được nữa; nàng trao ngay giấy tờ cho mụ "mối". Tức chiều hôm đó, mụ gọi xe ngựa chở nàng đến ngôi nhà tăm tiếng lừng lẫy của bà trùm Kitaeva.
Và từ đó Maxlova bước vào cuộc sống liên miên tội lỗi ngược với đạo lý của loài người, trái với lời răn của Chúa, cuộc sống được chính phủ - chính phủ hằng chăm lo hạnh phúc cho quốc dân - chẳng những cho phép mà còn bảo trợ, cuộc sống đoạ đày của hàng ngàn vạn phụ nữ, kết quả là cứ mười người chín bị ác bệnh dày vò, cằn non chết yểu.
Ban ngày, ngủ giấc mê mệt sau những cuộc truy hoan cuồng loạn thâu đêm. Ba bốn giờ chiều thức dậy, mệt rã rời, rời đống chăn đệm hoen ố, nốc thôi nước khoáng (3), dùng cà-phê, rồi uể oải lê bước qua các phòng, trong bộ áo ngủ, áo choàng hay áo chẽn, thẫn thờ nhìn qua cửa sổ sau bức rèm the, cãi cọ với nhau vài câu vu vơ, rồi rửa mặt, trát phấn, bôi kem, xức nước hoa vào người, vào tóc ướm đôi bộ cánh, cãi vã với chủ về chuyện xiêm áo ngắm nghía, uốn éo trước gương, tô điểm lại mặt mày dùng vài thức ăn ngọt béo; rồi vận bộ áo lụa dài bóng loáng, hở hang cả thân hình đủng đỉnh ra phòng khách choáng lộn, đèn nến sáng trưng rồi có khách đến: nhạc, khiêu vũ, kẹo rượu, thuốc lá. Rồi làm trò dâm dục với trẻ, với già, từ trẻ mới choai đến già khọm đế, người vợ, người có vợ, dân buôn, dân thầy, cả Armenia, Do Thái, Tarta, sang có, hèn có, khỏe có, ốm có, người say, người tỉnh, người thô lỗ cục cằn, người hoà nhã, lính có, dân có, công chức, sinh viên, học sinh, thôi đủ hạng người, đủ lứa tuổi, đủ loại tính nết đời. Và rồi lại rượu, thuốc lá và nhạc, trận cười cứ thế thâu đêm.
Và chỉ đến sáng mới được giải thoát để ngủ giấc mê mệt. Cứ thế, ngày nầy qua ngày khác, suốt tuần. Và hết tuần lại phải đến sở Nhà nước, sở cảnh sát, trình diện để khám lại. Bọn công chức, thầy thuốc ở đấy, khi lên mặt đạo mạo, nghiêm khắc, khi đùa nghịch trắng trợn, bất chấp cả e thẹn - tính e thẹn mà thiên nhiên phú cho con người và loài vật nhằm ngăn chặn tội lỗi - khám xong lại phát "thẻ", cho phép họ trở về tiếp tục những tội lỗi họ cùng đồng loã phạm suốt tuần qua. Rồi sang tuần khác lại thế. Cuộc đời họ, ngày nào cũng vậy, mùa hạ cũng như mùa đông, ngày thường cũng như ngày lễ.
Maxlova sống như vậy bảy năm ròng. Suốt bảy năm đó có lần vào nhà thương và hai lần đổi chỗ ở. Đến năm thứ bảy kể từ ngày vào nhà chứa, và nếu kể từ ngày sa ngã lần đầu là năm thứ tám, năm nàng đúng hai mươi sáu tuổi xảy ra việc khiến nàng bị bắt giam; sau sáu tháng bị giam lẫn với bọn trộm cắp giết người, giờ đây nàng bị giải ra toà xét xử.

Chú thích:
(1) Tên dân tộc sống lang thang, lúc đầu ở Ấn Độ, về sau tản mát khắp châu Âu
(2) Ba cách gọi chệch của tên Katerina trong tiếng Nga; cách thứ nhất (Katca) tỏ thái độ suồng sả, khinh rẻ, cách thứ hai (Katienka) tỏ thái độ quý, cách thứ ba (Katiusa) tỏ thái độ nửa vời, vừa coi thường, hơi khinh rẻ, vừa có chút thương hại, có khi lẫn mến
(3) Giấy phép mãi dâm dưới chế độ Nga hoàng. Những đoạn trong ngoặc […] là những đoạn bị Nga hoàng kiểm duyệt cắt bỏ.

Chương 3


Trong lúc Maxlova mệt nhoài sau chặng đường dài cuốc bộ, cùng hai người lính áp giải tiến đến gần toà án tỉnh người cháu trai của hai bà chủ cũ, công tước Dmitri Ivanovich Nekhliuzov kẻ trước kia quyến rũ nàng, hãy còn nằm trong chiếc giường lò xo cao, trải đệm lông tơ. Chàng cởi khuy cổ chiếc áo ngủ bằng vải phin Hà Lan, trước ngực xếp nếp, và hút điếu thuốc. Đôi mắt lơ đãng nhìn ra phía trước, chàng nghĩ đến những việc làm hôm qua và công việc sắp làm hôm nay.
Nhớ lại tối hôm qua ngồi chơi suốt buổi ở nhà Korsagin, gia đình giàu có, danh giá mà thiên hạ đều cho rằng chàng sắp lấy con họ, - chàng thở dài, vứt điếu thuốc hút gần hết, định lấy điếu khác trong chiếc hộp bạc, nhưng lại thôi. Chàng buông hai bàn chân trắng nõn xuống giường, quờ xỏ vào đôi dép, khoác lên đôi vai rộng chiếc áo choàng lụa, rồi bước chân thoăn thoắt nện gót xuống sàn, chàng sang phòng bên thơm nức những mùi dầu xức, nước hoa, nước -lô-nhơ, gôm chải đầu. Chàng đánh kỹ hàm răng hàn nhiều chỗ bằng thứ bột đặc biệt, súc miệng bằng nước thơm rồi lau bằng mấy chiếc khăn. Sau khi rửa tay bằng xà phòng thơm sửa và chải tỉ mỉ bộ móng tay nuôi dài, rửa mặt và cổ - cái cổ béo tròn - trong chiếc chậu cẩm thạch to; chàng sang căn phòng thứ ba ở liền phòng ngủ, trong có sẵn vòi tắm hương sen. Ở đấy sau khi tắm rửa tấm thân cường tráng, béo tất nõn nà bằng nước lạnh và lau mình bằng chiếc khăn bông to, chàng mặc quần áo lót sạch, là rất phẳng, đôi giầy bóng lộn như gương, đến ngồi trước bàn trang sức, dùng cặp bàn chải, chải chòm râu đen ngắn và mái tóc quăn bắt đầu rụng lưa thưa phía trước trán.
Tất cả các thứ trang phục của chàng, từ quần áo, giầy, cravat, ghim, đến khuy ống tay áo sơ mi, đều là loại thượng hảo hạng, nhã nhặn, giản dị lại bền và đắt tiền.
Chàng đưa tay vào hàng chục chiếc cravat có ghim kèm sẵn, mó phải chiếc nào trước lấy ra đùng chiếc đó - cái kiểu chơi nầy trước kia có thời chàng thấy mới mẻ, hay hay, bây giờ hoá nhàm - rồi mặc y phục chải để sắp sẵn ghế. Tuy người chưa hẳn khoan khoái, nhưng sạch , thơm tho, chàng bước vào gian phòng ăn dài, sàn nhà được ba người ở trai đánh bóng từ chiều hôm trước. Trong phòng kê tủ búp phê đồ sộ bằng gỗ sồi và chiếc bàn ăn dài cũng đồ sộ như vậy, chân chạm hình chân sư tử đứng xoạc cẳng, nên trông càng có vẻ đường bệ, mặt bàn phủ chiếc khăn vải mặt, hồ cứng, có thêu những chữ cái to, đan vào nhau. mặt bàn ấm bạc đựng cà phê thơm phức, bình đường cũng bằng bạc, bình đựng đầy kem ngầu bọt và chiếc lẵng đựng bánh mì mới giòn, bánh bích-côt, bích-qui. Bên cạnh bộ dao nĩa, là thư, báo và tờ Tạp chí Hai thế giới (1) số mới ra vừa nhận được. Nekhliuzov vừa định mở mấy lá thư ra đọc ở cửa phòng thông ra hành lang, người đàn bà đứng tuổi, to béo, bước vào; người nầy để tang, đầu đội chiếc khăn thùa ren che lấp cả đường ngôi mái tóc quá thưa. Đó là bà Agrafena Petrovna, người hầu phòng của bà công tước mẹ Nekhliuzov, vừa mới qua đời trong ngôi nhà nầy. Trước làm hầu phòng cho mẹ, bây giờ bà làm quản gia cho con.
Bà Agrafena từng theo mẹ Nekhliuzov ra ở nước ngoài nhiều lần, tất cả cũng đến mười năm, cho nên nom bà có cái tư thế, dáng dấp của bà trong giới thượng lưu. Bà làm việc cho gia đình Nekhliuzov từ , biết Dmitri Ivanovich từ lúc chàng còn là cậu bé "Mitienka"(2).
- Chào cậu Dmitri Ivanovich, - bà .
- Chào bà Agrafena Petrovna? Có chuyện gì mới bà? - Nekhliuzov vui vẻ hỏi.
- Có thư của bên bà công tước đây, - bà trả lời. - Chẳng biết lá thư nầy của phu nhân hay của tiểu thư. Chị hầu phòng mang thư lại đây từ nãy, còn chờ ở phòng tôi. - Bà Agrafena Petrovna vừa đưa thư cho Nekhliuzov vừa mỉm nụ cười hóm hỉnh.
Nekhliuzov cầm lấy lá thư, trả lời: "Được, chờ tí!" và nhận thấy cái cười của bà Agrafena Petrovna, nét mặt chàng bỗng sẩm ngay lại. Cái cười đó ngụ ý rằng bức thư kia là của công tước tiểu thư Korsagina, người mà bà cho là chàng sắp cưới nay mai. Ý nghĩ nầy biểu trong nụ cười của bà Agrafena Petrovna làm chàng khó chịu.
- Thế để tôi bảo chị ta nán đợi chút, - bà Agrafena Petrovna và xếp lại chiếc bàn chải để sai chỗ, rồi bước ra khỏi phòng.
Nekhliuzov mở chiếc phong bì thơm tho và đọc. Thư viết tờ giấy xám, đường mép ngoằn ngoèo, chữ viết rắn rỏi thưa nét; trong thư :
" nhận trách nhiệm nhắc công việc, em xin nhắc hôm nay, ngày 28 tháng Tư, phải làm bồi thẩm tại toà Đại hình: như vậy thể cùng Koloxov và gia đình nhà em xem triển lãm tranh được, như hôm qua hứa hay vô tâm thế đấy, - trừ phi sẵn sàng đem số tiền ba trăm rúp dành để tậu ngựa nộp phạt cho toà Đại hình, vì vắng mặt kể. Hôm qua em nhớ tới điều đó ngay từ lúc vừa ra về. Vậy đừng quên nhé.
Công tước tiểu thư M. Korsagina".
Mặt sau có ghi thêm:
"Mẹ bảo em nhắn rằng nhà để phần cơm cho đến đêm. Thế nào cũng lại nhé, bất kỳ vào giờ nào cũng được. M.K."
Nekhliuzov cau mày. Lá thư nầy là trong những mánh khóe khôn khéo mà công tước tiểu thư Korsagina liên tiếp sử dụng trong hai tháng trời nay nhằm ràng buộc chàng với ta bằng những sợi dây vô hình ngày chặt hơn. Song ngoài do dự trong việc xây dựng gia đình thường thấy ở những người đứng tuổi còn đương sôi nổi nữa, Nekhliuzov còn có nguyên nhân quan trọng khác khiến chàng dù có quyết định cũng thể cầu hôn ngay trong lúc nầy được. phải vì trước đây mười năm chàng quyến rũ, rồi bỏ rơi Katiusa, chuyện ấy chàng quên bẵng và thấy nó trở ngại gì cho việc hôn nhân của mình cả. Nguyên nhân ấy là lúc nầy chàng dan díu với người đàn bà có chồng, dù nay về phía mình chàng cắt đứt, nhưng người đàn bà kia vẫn coi mối tình đó là còn.
Đối với phụ nữ, Nekhliuzov rất nhút nhát; chính cái tính đó gợi cho người đàn bà kia ý muốn dắt mũi chàng…
Chị chàng nầy là vợ viên thống lĩnh quý tộc tại quận mà Nekhliuzov đến để tham gia cuộc tuyển cử. Chị ta lôi cuốn chàng vào cuộc dan díu ngày càng khó xử mà cũng ngày càng thấy dơ dáy ghê tởm. Ban đầu, chàng cưỡng lại được quyến rũ, về sau cảm thấy mình có lỗi với chị ta, cho nên chàng đủ can đảm cắt đứt khi chị ta chưa thoả thuận. Chính vì lẽ đó, dù có muốn, Nekhliuzov cũng thấy có quyền cầu hôn với Korsagina.
bàn lại có đúng ngay bức thư của chồng chị ta.
Vừa trông thấy nét chữ và dấu đóng. Nekhliuzov đỏ bừng mặt, lập tức lấy can đảm như mỗi khi phải sẵn sàng đối phó với điều lành sắp xẩy đến. Nhưng thực ra chàng lo hão: người chồng - tức viên thống lĩnh quý tộc tại quận trong đó có phần lớn đất đai của Nekhliuzov chỉ báo cho chàng biết có khoá họp bất thường của hội đồng hành chính địa phương vào cuối tháng năm và cầu chàng thể nào cũng đến dự để "giúp ông ta tay". Hai vấn đề quan trọng - vấn đề trường học và vấn đề đường giao thông liên xã - đưa ra thảo luận trong cuộc họp, và nhất định bị phái phản động chống đối kịch liệt.
Viên thống lĩnh nầy là người thuộc phái tự do. Hiệp lực với số người cùng xu hướng, ông ta đấu tranh chống lại lực lượng phản động phát sinh (từ đời Alekxandr III). Để hết tâm trí vào công việc, ông ta hay biết gì về điều bất hạnh trong gia dình.
Nekhliuzov hồi tưởng lại tất cả những phút lo âu khắc khoải có liên quan đến con người nầy: có lần chàng tưởng như câu chuyện vỡ lở, chàng chuẩn bị chờ đón cuộc đấu súng với ông ta và định tâm, khi đấu bắn chỉ thiên; rồi lại cái phút khủng khiếp khi chị ta, trong cơn tuyệt vọng, chạy ra vườn sau, định gieo mình xuống hồ tự tử và chàng phải chạy tìm mãi.
Nekhliuzov thầm nghĩ: "Chưa nhận được thư trả lời của chị ta lúc nầy chưa thể đến đó được, mà cũng chưa thể làm trò gì được". Trước đấy tuần chàng viết cho chị ta bức thư dứt khoát, trong đó nhận lỗi về phía mình và ngỏ ý sẵn lòng chuộc lại lỗi lầm bằng bất cứ giá nào; cuối thư chàng tha thiết nêu vì lợi ích của bản thân chị ta, hai người ngay từ nay phải chấm dứt cuộc tình duyên bất chính. Chàng vẫn ngóng chờ mãi chưa nhận được thư trả lời. Điều đó đối với chàng có phần nào lại là dấu hiệu tốt. Quả vậy, nếu như chị ta thuận tình cắt đứt có lẽ chị ta trả lời ngay rồi; mà hơn nữa, có lẽ chị ta đến thẳng ngay nhà như mấy lần trước. Nekhliuzov còn được tin có võ quan nào đó ve vãn chị ta, chàng cảm thấy vừa bực vì ghen, nhưng lại vừa khoan khoái vì thấy có hy vọng thoát khỏi mọi dối trá cắn dứt lương tâm.
Trong tập thư còn có bức thư của người quản lý ruộng đất. Người nầy cầu chàng phải đích thân về ấp để chính thức xác lập quyền thừa hưởng gia tài và ngoài ra, còn để quyết định cách tiếp tục kinh doanh đất đai: là cứ theo cách quản lý như hồi công tước phu nhân còn sống; hai là theo ý kiến đề đạt với phu nhân trước kia nay lại đề đạt với chàng, tức là tậu thêm ngựa, sắm thêm nông cụ, thu hồi ruộng đất phát canh cho nông dân để tự mình kinh doanh lấy, như vậy lợi hơn nhiều. còn xin lỗi vì có phần nào chậm trễ chưa gửi được cho chàng ba nghìn rúpđúng kỳ hạn vào ngày mồng ; số tiền đó gửi tới chàng kỳ thư sau. Sở dĩ chậm trễ là vị bọn nông dân cứ lần khân, phải cậy đến áp lực chính quyền mới thu nổi tiền. Bức thư nầy làm Nekhliuzov vừa hài lòng, lại vừa bực mình. Hài lòng vì được làm chủ sản nghiệp lớn lao; còn bực mình vì lẽ hồi niên thiếu chàng từng là tín đồ nhiệt thành các học thuyết xã hội của Spencer(3) nhất là bản thân vốn là đại địa chủ, chàng rất xúc động khi liên hệ địa vị mình với luận điểm "Đạo lý thừa nhận quyền chiếm hữu cá nhân về ruộng đất" trình bày trong cuốn "Tình thái xã hội"(4) của Spencer. Hồi đó, với tính thẳng thắn, cương quyết của tuổi trẻ: chẳng những chàng tuyên bố ruộng đất thể là đối tượng chiếm làm của riêng, chẳng những chàng viết luận văn về vấn đề đó ở trường đại học, mà còn bằng hành động thực tế, đem phần đất đai, phải của mẹ mà là thừa hưởng của cha để lại, hiến cho nông dân; chàng muốn chiếm hữu ruộng đất, ngược lại niềm tin của mình. Bây giờ, do nhận thừa tự, chàng thành điền chủ lớn, chàng phải chọn trong hai cách. là làm như mười năm về trước, khước từ hai trăm mẫu(5) ruộng đất của cha để lại. Hai là thừa nhận với mình rằng những quan niệm của chàng trước kia là sai lầm và giả dối.
Cách thứ nhất thể chấp nhận được, vì chàng chỉ trông cậy vào lợi tức ruộng đất, chẳng còn cách sống nào khác. Ra làm quan chàng thích; hơn nữa, chàng thể dễ dàng bỏ lối sống nhàn hạ, xa hoa quen rồi. Vả lại làm như vậy cũng chẳng ích gì, vì bây giờ chàng còn lòng tin mãnh liệt, chí cương quyết, tính hiếu thắng bồng bột, muốn làm cho thiên hạ phải kinh ngạc, như hồi còn ít tuổi nữa. - Còn cách thứ hai, nghĩa là phải phủ nhận những lý lẽ chắc nịch, đanh thép, rành rọt chứng minh tính chất bất hợp lý của chiếm hữu tư nhân về ruộng đất, những lý lẽ chàng rút ra từ cuốn Tình thái xã hội của Spencer, về sau lại được chứng minh cách đanh thép hơn trong các tác phẩm của Henry Georges. Cách thứ hai nầy chàng cũng thấy thể được.

Chú thích:
(1) Revue des deux mondes, tạp chí tư sản Pháp
(2) Tên gọi thân mật Dmitri khi còn .
(3) Herbert Spencer (1820-1903), nhà triết học
(4) Social Statics: tên tác phẩm của H. Spencer.
(5) Dexiatin (mẫu) bằng 1,092 héc ta.

Chương 4


Vì vậy, bức thư của người quản lý làm chàng bực dọc.
Dùng xong cà phê, Nekhliuzov sang phòng giấy xem lại giấy báo ngày giờ phải có mặt ở toà và để viết trả lời Korsagina, chàng phải qua xưởng vẽ để đến phòng giấy; trong xưởng, bức tranh vẽ dở còn dựng giá và nhiều bức phác hoạ treo rải rác tường. Nhìn bức tranh vất vả vẽ hai năm trời, rồi nhìn những phác hoạ và cả xưởng vẽ nầy, chàng nhớ lại cái cảm giác từ ít lâu nay vẫn day dứt trong lòng, cảm thấy mình tiến được nữa về hội hoạ. Chàng vẫn cho rằng cảm giác đó chẳng qua chỉ là do khiếu thẩm mỹ của mình quá tinh vi mà thôi, nhưng sao nhận thấy như vậy cũng vẫn là điều khó chịu.
Bảy năm trước, chàng rời bỏ quân đội vì thấy mình có khiếu về hội hoạ; thế rồi, từ bục cao của hoạt động nghệ thuật, chàng nhìn tất cả các hoạt động khác bằng con mắt khinh thường. Bây giờ ràng là chàng có quyền như vậy nữa. Vì thế cho nên bất kỳ cái gì nhắc chàng nhớ tới đó cũng làm chàng vui.
Chàng bước sang phòng giấy, gian phòng thênh thang, đầy đủ tiện nghi, bài trí trang nhã. Nekhliuzov thấy ngay trong ngăn kéo ngoài đề chữ việc khẩn của chiếc bàn giấy đồ sộ, tờ giấy báo chàng phải có mặt ở toà án hồi 11 giờ. Chàng ngồi vào bàn và bắt tay vào viết thư cảm tạ công tước tiểu thư Korsagina mời chàng, hứa hẹn cố gắng đến ăn cơm chiều. Nhưng viết xong, chàng lại xé vì thấy lời lẽ có vẻ quá thân.
Chàng viết bức thư khác, lại cảm thấy nó lạnh nhạt quá, hầu như khiếm nhã, nên cũng lại xé nốt. Chàng bấm bút chuông tường. gia nhân có tuổi, vẻ mặt thầm, cằm cạo nhẵn, để râu dưới hai bên mang tai, mình đeo cái tạp dề bằng vải mỏng mầu xám, bước vào.
- làm ơn gọi cho tôi chiếc xe ngựa?
- Vâng ạ.
- Bảo chị người nhà Korsagina về thưa lại rằng tôi xin cảm ơn và cố gắng đến.
- Vâng ạ.
"Kể thế cũng được lịch lắm, nhưng mình sao viết nổi lá thư. Thôi cũng chẳng hề gì, ta gặp nàng hôm sau". Nekhliuzov nghĩ thế và mặc áo.
Khi chàng mặc quần áo xong, bước ra thềm chiếc xe ngựa bánh cao su quen thuộc chờ sẵn. Người đánh xe ngoái cái cổ to khỏe rám nắng, nổi hẳn vành cổ áo sơ mi trắng :
- Tối hôm qua, khi ngài vừa ra khỏi nhà công tước Korsagin tôi có đánh xe lại. Người gác cổng ở đấy bảo: "ông ấy vừa mới khỏi xong".
Nekhliuzov thầm nghĩ: "Cả đến những gã đánh xe cũng biết quan hệ của ta với nhà Korsagin". Rồi vấn đề chưa dứt khoát được là nên hay nên lấy Korsagina vẫn khiến chàng luôn luôn bận tâm lâu nay lại ra. Và cũng như phần lớn các vấn đề đặt ra trước mắt trong lúc nầy, chàng vẫn chưa biết giải quyết nó theo chiều hướng nào.
Về mặt nên lấy vợ, chung có hai lý do; là ngoài lạc thú gia đình ra, việc lấy vợ còn đem lại khả năng sống cuộc đời có đạo đức, tránh được những lang chạ bất chính; hai là và đây là điều chủ yếu - chàng cũng mong gia đình, con cái đem lại ý nghĩa cho cuộc đời trống rỗng nay của mình. Đó là những lẽ nên lấy vợ. Còn những lẽ nên lấy vợ là sợ mất tự do, đó là tâm trạng chung của những người độc thân đứng tuổi; và hai là biết vì sao chàng cứ thấy sờ sợ trước cái bản chất huyền bí của con người phụ nữ.
Còn về việc nên lấy Mitxi (Mitxi là tên gọi tiểu thư Korsagina trong chỗ thân tình theo lề thói các gia đình ở tầng lớp cao quý trong xã hội; tên của là Maria) cũng có hai lý do: là vì ta dòng dõi quý phải, và từ cách điểm trang phục sức, đến lời ăn tiếng , dáng điệu nụ cười, ta khác hẳn những người bình thường phải ở cái gì đặc biệt, mà là ở nét "đoan trang".
Chàng rất ưa, rất quý cái cốt cách đó và biết gọi nó bằng từ nào khác. Hai là vì ta quý trọng chàng hơn tất cả mọi người; chàng cho như thế là ta hiểu chàng; mà ta hiểu chàng tức là công nhận những đức tính cao quý của chàng. Theo Nekhliuzov điều đó chứng tỏ là người thông minh và biết xét đoán. Nhưng cũng có hai lẽ nên lấy Mitxi: là vì Nekhliuzov có thể tìm được, khó khăn gì, thiếu nữ khác có nhiều ưu điểm hơn Mitxi, và xứng đáng với chàng hơn; hai là với cái tuổi hai mươi bảy, chắc ta cũng từng rồi, ý nghĩ ấy khiến chàng bứt rứt. Lòng kiêu hãnh khiến chàng thể thừa nhận được rằng ta có thể người khác, dù là trước kia. đành, làm sao mà ta biết trước được là gặp chàng) ấy thế mà chàng vẫn coi việc ta có thể người nào đó trước kia, là điều xúc phạm đến danh dự của mình.
Như vậy là nên lấy, và nên lấy cả hai đằng lý lẽ cũng nhiều và vững như nhau. Chàng thấy buồn cười cho mình giống như con lừa Buridan (1). Thôi chàng cũng đành dùng dằng như nó vì cũng chưa biết nên quay về bên nào.
Nekhliuzov nghĩ bụng: "Vả lại chưa nhận được thư trả lời của Maria Ivanovna (vợ viên thống lĩnh quý tộc), chưa kết thúc hoàn toàn câu chuyện ấy, mình chưa thể quyết định khác được".
Nhận thấy có thể và đành phải lùi lại sau nầy hãy quyết định, chàng thấy lòng được ít nhiều.
Trong khi chiếc xe ngựa lăn bánh êm như ru mặt sân toà án trải nhựa, chàng tự nhủ: "Thôi, để rồi ta cân nhắc chu đáo hơn tất cả những điều đó. Giờ phải làm tròn nghĩa vụ đối với xã hội ; tính mình xưa nay vẫn thế, phải làm việc cho có lương tâm, mà như thế mới là phải đạo. Vả lại, những phiên toà như thế nầy thường rất là thú vị". Và chàng qua trước mặt người gác cửa, bước vào phòng đợi của toà án.

Chú thích:
(1) con lừa vừa đói vừa khát đứng giữa bên là thùng nước, bên là bó cỏ, khoảng cách ngang nhau, như vậy, con lừa bắt đầu việc gì trước. Cũng có người kể chuyện con lừa đói đứng giữa hai bó cỏ ngần ngừ biết nên ăn bó bên nào trước. Đó là tỷ dụ để nêu lên tâm trạng do dự của người dứng vào tình thế biết ngả vào bên nào cho dứt khoát. Người ta cho câu chuyện ngụ ngôn nầy là của J. Buridan học giả Pháp thế kỷ 14.